Część 2. Korona — otwarta czy zamknięta?



Każdy Polak wie, że biały orzeł w herbie Polski jest zwieńczony koroną. Jednakże odpowiedź udzielana na pytanie: 
  • Czy korona orła ma być otwarta czy zamknięta?
nie bywa już tak oczywista. 

Niektórzy odpowiadają, że zamknięta:
  1. ponieważ taka widniała na głowie orła w herbie z ostatniego okresu Rzeczypospolitej;
  2. bo tylko taka korona oznacza pełną suwerenność.

A przecież wiemy, że:
  • korona otwarta w polskiej heraldyce była symbolem władzy senioralnej oraz królewskiej;
  • korona otwarta wieńczy orła białego w herbie Królestwa Polskiego od roku 1295, stanowiąc znak suwerennego państwa przez prawie 470 lat;
  • koronę zamkniętą wprowadzono w 1492 roku tylko jako zwieńczenie tarczy heraldycznej na pieczęciach koronnych; 
  • koronę zamkniętą na głowie orła w herbie Rzeczypospolitej Obojga Narodów umieszczono na pieczęci koronnej dopiero w roku 1764.  



Orzeł załącznik do ustawy | Ilustracja 13: Orzeł Biały | Godło państwowe Rzeczypospolitej Polskiej — A. Heidrich, 1990 | Źródło: Kancelaria Sejmu RP / Dziennik Ustaw
Ilustracja 14: Orzeł Biały | Pieczęć majestatowa Przemysła II — rewers, 1295 | Źródło: Archiwum Diecezjalne w Pelplinie


KORONA to jedno z regaliów — czyli oznak sprawowania władzy królewskiej. Określenie pochodzi od łacińskiego czasownika corono — wieńczyć. Jako symbol panującego była umieszczana na heraldycznych godłach w znakach tożsamościowych podległej mu ziemi — królestwa lub lenna.

KORONA OTWARTA, czyli corona aperta, to pierwotna forma koron utworzonych na bazie pełnej obręczy lub z połączenia wielu segmentów. Jej kształt sięga koron z okresu wczesnego średniowiecza.

Złota korona otwarta wieńcząca głowę orła, umieszczona została w projekcie polskiego herbu z roku 1927 — autorstwa Zygmunta Kamińskiego — i w takim kształcie widnieje na nim do dziś. Stanowi ją obręcz z trzema widocznymi kwiatami lilii. Nawiązuje do najstarszego przedstawienia polskiego godła, widniejącego na pieczęci majestatowej Przemysła II z roku 1295. 



Ilustracja 15: Orzeł Biały | Projekt godła państwowego — Z. Kamiński, 1927 | Źródło: Zamek Królewski w Warszawie - Muzeum / Depozyt L. Pudłowskiego
Ilustracja 16: Orzeł Biały | Polska Deklaracja o Podziwie i Przyjaźni dla Stanów Zjednoczonych, 1926 | Źródło: Library of Congress, Manuscript Division


KORONA ZAMKNIĘTA, czyli corona clausa, to korona, której obręcz łączy od góry obłęk — pierwotnie jeden, a później dwa lub więcej. Na ich szczycie umieszczana była sfera z krzyżem. Za jej pierwowzór uważa się średniowieczną koronę cesarską. Złota korona zamknięta z obłękami zwieńczonymi sferą z krzyżem, umieszczona została na głowie orła w projekcie polskiego herbu z roku 1919. Było to nawiązanie do wizerunku orła w herbie Rzeczypospolitej Obojga Narodów, z czasów jej ostatniego władcy — Stanisława Augusta Poniatowskiego.

Dla potrzeb sprawowania władzy królewskiej używano w Polsce różnych koron. Najważniejsza była należąca do królewskich regaliów korona koronacyjna, służąca wyłącznie do uroczystej ceremonii. Była strzeżona i przechowywana z innymi insygniami w Skarbcu Koronnym na Wawelu. Korona osobista używana była dla potrzeb powszednich. Hołdy lenne król odbierał w koronie homagialnej. Na czas podróży lub wojny zakładał koronę hełmową. Podczas pogrzebu kładziono na marach zmarłego władcy koronę egzekwialną, a chowano go w koronie grobowej.

W polskiej historii istniało wiele insygniów koronacyjnych. Za pierwszą koronę, choć domniemaną, uznać można diadem cesarski Ottona III, włożony na głowę Bolesława Chrobrego w roku 1000. Drugą była korona którą w roku 1025 dokonano oficjalnej koronacji Bolesława Chrobrego, a później także jego syna Mieszka II Lamberta. Mogła mieć kształt korony bizantyńskiej, czyli segmentowego diademu, złożonego z połączonych złotych płytek. Korona ta wywieziona została przez żonę Mieszka II — królową Rychezę — na dwór niemieckiego cesarza Konrada II.



Ilustracja 17. Korona Mieszka II | Mieszko II Lambert — odrys zaginionej karty z Liber de divinis officiis, XIX w. | Źródło: Wikipedia / Ch. Stiegemann, M. Kroker, Für Königtum und Himmelreich, 2009
Ilustracja 18: Korona Chrobrego | Portret Bolesława Chrobrego — M. Bacciarelli, 1768–1771 | Źródło: Zamek Królewski w Warszawie - Muzeum


Trzecią z kolei była korona wykonana na koronację Bolesława Szczodrego w roku 1076. Posłużyła w roku 1295 także Przemysłowi II oraz Wacławowi II w roku 1300, podczas ich koronacji w Gnieźnie. Zaginęła po wywiezieniu jej do Czech przez Wacława oraz jego żonę Ryksę Przemysłównę. 

Czwartą koroną była wykonana dla Władysława Łokietka na jego koronację w Krakowie w roku 1320. To właśnie ją uznano za koronę pierwszą, czyli uprzywilejowaną — corona privilegiata — która służyła koronacjom kolejnych polskich władców. Mylnie określana Koroną Chrobrego. Koronowano nią w roku 1333 Kazimierza Wielkiego, a w roku 1370 Ludwika Węgierskiego, który następnie wywiózł ją na Węgry. Nie została zwrócona, ani na koronację jego córki — Jadwigi Andegaweńskiej w roku 1384, ani też na późniejszą koronację Władysława Jagiełły.

Piątą była korona przygotowana na koronację Władysława Jagiełły w roku 1386. Prawdopodobnie to ona pełniła później funkcję korony homagialnej. Koroną uprzywilejowaną — czyli tzw. Koroną Chrobrego — zwróconą w roku 1412 Jagielle przez Zygmunta Luksemburczyka, koronowano kolejnych władców z dynastii Jagiellonów, a później także część elekcyjnych — Walezego, Wazów, Wiśniowieckiego, Sobieskiego oraz Augusta II Mocnego.

Za szóstą koronę uznać można tzw. koronę węgierską — prywatną koronę króla Węgier Jana Zapoyli, będąca w posiadaniu Zygmunta II Augusta, która posłużyła koronacji Stefana Batorego w roku 1576. Siódmą koroną była wykonana w roku 1705 na koronację Stanisława Leszczyńskiego. Ósma korona została wykonana w Dreźnie na koronację Augusta III Sasa w 1734 roku.



Ilustracja 19: Korona Jagiełły | Portret Władysława Jagiełły — Kaplica Świętokrzyska na Wawelu, 1470 | Źródło: Wikipedia / A.Bumblauskas, Senosios Lietuvos istorija 1009-1795
Ilustracja 20: Koronacja Aleksandra Jagiellończyka | Pontyfikał biskupa Erazma Ciołka — manuskrypt iluminowany, 1506-1518 | Źródło: Muzeum Narodowe w Krakowie / Polona


Korony Mieszka II i Bolesława Śmiałego, a także Władysława Łokietka, miały postać korony otwartej. W tej ostatniej dorobiono kabłąki i sferę z krzyżem prawdopodobnie w XVI wieku. Może o tym świadczyć ilustracja koronowania Aleksandra Jagiellończyka koroną otwartą, zamieszczona w Pontyfikale biskupa Ciołka. Późniejsze insygnia koronacyjne miały już formę korony zamkniętej.

Polskie regalia nie zachowały się. Zostały wykradzione ze Skarbca Koronnego na Wawelu w roku 1795 na rozkaz króla Prus Fryderyka Wilhelma II. Ich ówczesną wartość oszacowano na 525.259 talarów. Zniszczenie polskich insygniów zarządził w roku 1809 jego następca — Fryderyk III Hohenzollern. W roku 1811 przetopiono je w Królewcu dla wybicia monet, a kamienie szlachetne spieniężono.

Historia obecności królewskiej korony w polskim herbie bierze swój początek od pieczęci majestatowej Przemysła II z roku 1295. Od tego czasu jej wizerunek wieńczy przedstawienia króla oraz orła na królewskich pieczęciach majestatowych przez kolejne sto lat, aż do panowania ostatniego Piasta — Kazimierza Wielkiego oraz jego córki Jadwigi.

Podobnie było za czasów dynastii Jagiellonów oraz królów elekcyjnych — od Stefana Batorego aż do Augusta III Sasa. Wizerunek orła na pieczęciach koronnych władców Rzeczypospolitej Obojga Narodów — oprócz Stanisława Augusta Poniatowskiego — zawsze wieńczyła korona otwarta.

Pierwsze przedstawienie korony zamkniętej zaistniało w obszarze królewskiej symboliki w roku 1492. Umieszczono je na pieczęci wielkiej koronnej Jana Olbrachta nad tarczą herbową, a nie na głowie orła.



Ilustracja 21: Kazimierz Wielki | Pieczęć majestatowa Kazimierza Wielkiego — rewers, 1339 | Źródło: Archiwum Narodowe w Krakowie / M. Multarzyńska-Janikowska
Ilustracja 22: Orzeł Biały | Pieczęć wielka koronna Zygmunta II Augusta — pieczęć woskowa, 1549 | Źródło: Archiwum Główne Akt Dawnych w Warszawie


Pojawienie się korony zamkniętej na królewskich pieczęciach miało źródło w polityce uniezależniania się władców średniowiecznej Europy od władzy papieskiej oraz cesarskiej. Stanowiło to wyraz manifestacji idei rex est imperator in regno suo — król jest cesarzem we własnym królestwie.

Umieszczenie przez Jagiellonów korony zamkniętej na swoich pieczęciach koronnych przyjmuje się jako manifestację ich niezależności wobec wpływów niemieckiego cesarstwa oraz władców carstwa moskiewskiego, pretendującego do roli spadkobiercy cesarstwa bizantyńskiego. 

Jednak pozycja Jagiellonów w ówczesnej Europie, zyskana małżeńskimi koligacjami, pozwala domniemywać, że nie było to manifestacją suwerenności królestwa, ale raczej symbolem ich dynastycznej równości z domem Habsburgów, a może nawet wyrazem aspiracji do cesarskiego tytułu.


• • •


Zrozumienie symboliki korony wymaga nie tyle znajomości jej politycznego i użytkowego znaczenia, jako atrybutu władzy, ale przede wszystkim poznania źródła pochodzenia statusu samego władcy.

W dziejach ludzkości jedną z oznak osoby pełniącej wyjątkową rolę w danej społeczności była ozdoba wieńcząca jej głowę. Już na rysunkach naskalnych i reliefach, stellach lub rzeźbach, a także na pieczęciach   i monetach, uwieczniano nakrycia różnego kształtu, zdobiące myśliwych, wojowników, szamanów, kapłanów, władców, czy też mitycznych herosów oraz bóstwa.

Były to wysokie kołpaki albo wąskie przepaski z tkaniny i skóry. Misterne plecionki lub siateczki ze złotych drucików. Wstęgi    z cienkiej blaszki albo solidniejsze obręcze. Zdobiły je przedmioty uznane w danym obszarze za najcenniejsze — od piór i muszelek po kamienie i metale szlachetne.



Ilustracja 23: Postaci antropomorficzne | Rysunki naskalne typu Gwion — kultura aborygeńska, Australia, 18.000 p.n.e. | Źródło: Bradshaw Foundation
Ilustracja 24: Bóg Ea | Pieczęć Adda — państwo akadyjskie, 2300 p.n.e. | Źródło: The Trustees of the British Museum


Zmiana pierwotnej funkcji nakrycia głowy, z czysto ochronnej na ozdobną, miała podkreślić posiadanie przez osoby je noszące — najczęściej władcę lub kapłana — wyjątkowego statusu. Kształt nakrycia głowy związany był z symboliką sfery sacrum. Tradycja kultur powstałych w ramach zorganizowanych cywilizacji wskazywała na boskie pochodzenie władzy królewskiej. Początek Sumeryjskiej listy królów oznajmia: 
  • Po zstąpieniu królestwa z nieba, jego siedziba była w mieście Eridug. W Eridug Alulim został królem; panował przez 28.800 lat.
Starożytna Mezopotamia uważana jest za kolebkę cywilizacji Bliskiego Wschodu oraz świata zachodniego. Na pieczęciach cylindrycznych z czasów imperium akadyjskiego (2.300 p.n.e.), widnieją przedstawienia postaci mitycznych bóstw, których głowy zwieńczone są ozdobnymi okryciami w formie stożkowego turbanu. Ta specyficzna forma nakrycia głowy była przez 1500 lat oznaką boskiej władzy, sprawowanej przez królów starożytnej Asyrii. Wysoki zawój, wiązany w pionowy kształt, przewidziany był wyłącznie dla władcy. Tworzyła go zawinięta w stożkowy turban długa wstęga, której końce opadały swobodnie na plecy. 

Tę oznakę władzy absolutnej królów perskich określano w języku greckim diadēma. Bogato zdobiona opaska z barwionego na czerwono jedwabiu, przejęta przez Aleksandra Macedońskiego, stała się rozpoznawalnym symbolem władzy, ale już pod postacią wstęgi barwy białej. Status DIADEMU, jako królewskiego insygnium, poświadcza wizerunek przepaski zachowany na wielu zabytkach świata kultury hellenistycznej — rzeźbach, freskach, mozaikach, czy też monetach — przedstawiających portrety antycznych władców.



Ilustracja 25: Tiara Aszurbanipala | Królewskie polowanie na lwy – relief ścienny z pałacu w Niniwie, 645-635 p.n.e. | Źródło: The Trustees of the British Museum
Ilustracja 26: Wieniec Cesara Augusta \ Aureus Cesara Augusta — awers, 20-19 p.n.e. | Źródło: The Metropolitan Museum of Art


Diadem nie został jednak przyjęty na stałe jako znak władzy w starożytnym Rzymie. Wiązało się to z odczytywaniem jego znaczenia jako atrybutu despotyzmu. Po usunięciu Tarkwiniusza — ostatniego króla Rzymu, oznaką urzędu w Republice były rózgi liktorskie przejęte od Etrusków. Od powstania Cesarstwa Rzymskiego insygnium władców, noszących tytuł augustus, stał się wieniec z liści wawrzynu. Był on pochodną nagrody przyznawanej w rzymskiej armii za zwycięstwo wojenne w jego najzaszczytniejszej postaci — corona triumphalis. Wieniec cesarski był jednak przepleciony wstęgą.

O ile zatem łacińskie określenie wieńca — corona — stało się źródłosłowem pojęcia korona, powszechnie przyjętego dla symbolu królewskiej władzy, to ostateczny wpływ na kształt insygniów europejskich władców, miał jednak diadem. Za Konstantyna Wielkiego cesarska przepaska obszywana perłami zamieniła się w jednolitą obręcz, zwaną stémma — od greckiej nazwy wieńca laurowego, przeplecionego białą wstążką z owczej wełny. Cesarskie stemma przyjęło formę wielosegmentowej obręczy ze złotych płytek, zdobionych szlachetnymi kamieniami. 

Wizerunek krzyża pojawił się w symbolice cesarstwa po uznaniu chrześcijaństwa za religię państwową w roku 380. Pierwszy władca bizantyński Herakliusz wprowadził w roku 610 grecki tytuł basileus dla cesarza oraz krzyż na jego stemma, pod którym wiązano purpurową przepaskę. Krzyż symbolizował chrześcijańską wiarę, stemma oznaczało sprawowaną cesarską godność, natomiast przepaska — najwyższe przywództwo wojskowe imperatora. Cesarski diadem z okresu Bizancjum stał się pierwowzorem korony europejskiej.



Ilustracja 27: Diadem cesarski Herakliusza | Solidus cesarza Herakliusza — awers, 613-641 | Źródło: The Metropolitan Museum of Art
Ilustracja 28: Koronacja cesarska Henryka VI | Liber ad honorem Augusti — manuskrypt, 1195-1197 | Źródło: Burgerbibliothek Bern


KRÓL to synonim nazwy koronowanego monarchy, powszechnie wiązanej z imieniem władcy wczesnośredniowiecznego państwa Franków — Karola Wielkiego. Jego koronacja na cesarza odnowionego cesarstwa zachodniego w roku 800 miała wpływ na wizję władzy w Europie. Przejęta z Bizancjum idea pochodzenia władzy od Boga, doprowadziła do sakralizacji ją sprawujących. 

Koronacje miały odtąd charakter religijny. Władca przyjmował kościelną sakrę oraz uznawany był za Pomazańca — wykonawcę poleceń Boga. Źródłem ceremoniału był biblijny rytuał namaszczenia bożego wybrańcy na króla Izraela przez proroka. Od Karola Wielkiego bierze swój początek ceremoniał koronacyjny w Europie. Odtąd tylko sakramentalne namaszczenie oraz koronacja, dokonane przy udziale biskupów, uprawniały władcę do tytułu króla.


• • •


Kształt korony na głowie orła we współczesnym herbie Polski, bywa przedmiotem publicznej dyskusji. Podnoszone są głosy, że aktualna korona otwarta winna być zamieniona na koronę zamkniętą. Podstawą tego postulatu jest założenie, iż symbolem państwa w pełni suwerennego może być tylko corona clausa. Przeczy temu herb Królestwa Kongresowego z roku 1815 — choć z orłem w koronie zamkniętej to jednak w pełni zależnego od imperialnej Rosji. Car, a jednocześnie król Polski, po upadku powstania listopadowego w 1831 roku wręczał przejęty Order Orła Białego w nagrodę za jego zdławienie.



Ilustracja 29: Orzeł Biały | Carski i Królewski Order Orła Białego — awers, 1855 | Źródło © medalirus.ru
Ilustracja 30: Herb Rzeczypospolitej Obojga Narodów | Miecz Orderu Orła Białego Stanisława Augusta — insygnium ceremonialne, 1764 | Źródło: Zamek Królewski w Warszawie - Muzeum


Średniowieczne pojęcie suwerenności było integralnie związane z osobą władcy i jego sakralnym statusem. Było właściwe w czasach, gdy pozycja monarchy stanowiła podstawę tożsamości państwa oraz była gwarantem relacji politycznych. Obecnie państwo polskie nie jest monarchią i w jego ustroju nie ma podmiotu, którego atrybutem byłaby symbolika związana z koroną zamkniętą. Nie jest zatem właściwe łączenie współczesnego znaczenia suwerenności z treściami prezentowanymi przez średniowieczną symbolikę. 

Za właściwe źródło tradycji heraldycznej korony zamkniętej wskazywane są herby ostatnich władców elekcyjnych Rzeczypospolitej. Jednak okres ten nie tylko obejmuje dość wąski przedział w historii polskiej heraldyki, ale dodatkowo uznawany jest za czas upadku sztuki heraldycznej. Kolejnym argumentem za wprowadzeniem do herbu Polski korony zamkniętej ma być obecność w niej krzyża. Jako znak chrześcijańskiej wiary, stanowić ma uniwersalny i charakterystyczny dla Polaków symbol kultury, tradycji, historii oraz tożsamości narodowej. 

Od przyjęcia chrześcijaństwa przez Mieszka I w roku 966 kształtowanie się państwa wczesnopiastowskiego przebiegało pod znakiem krzyża. Koronacja Bolesława Chrobrego w roku 1025, która wprowadziła Polskę do grona królestw Europy, miała charakter sakralny.W 1295 roku Przemysł II przyjął koronę z rąk arcybiskupa gnieźnieńskiego. Legenda umieszczona na jego pieczęci majestatowej głosiła, że sam Bóg przywrócił Polakom zwycięski znaki. 

Heraldyczne godło nosiło odtąd nazwę aquila alba coronata — orzeł biały ukoronowany. Jej ówczesne przedstawienie miało formę stylizowanej korony otwartej — obręczy zdobionej trzema kwiatami lilii. Symbolika kwiatu lilii miała znaczenie sakralne — oznaczała sprawiedliwość, czystość oraz życie wieczne. Jej stylizowany wzór przeniesiony został do heraldyki.



Ilustracja 31: Korona z krzyżem | Denar Mieszka II — awers monety okazjonalnej, 1013 | Źródło: Münzkabinett, Staatliche Museen zu Berlin
Ilustracja 32: Chrystus w majestacie | Benedykcjonał św. Æthelwolda — miniatura, 963-984 | Źródło: British Library


Symbolika średniowiecznej heraldyki precyzyjnie określała status posługującego się herbem. Korona otwarta na głowie figury oznaczała status królewski lub manifestację takiej aspiracji. Zawieszenie odwróconej korony na szyi godła wskazywało pozycję wasalną jego właściciela. 

W polskiej tradycji heraldycznej orzeł na najważniejszych znakach królestwa — pieczęciach koronnych — nosił koronę otwartą aż do nastania ostatniego władcy. Zmiana nie była manifestem ideowym, ale wynikała wyłącznie z estetycznej maniery epoki.

Wprowadzenie korony zamkniętej z krzyżem, w okresie kształtowania się królestw narodowych, nie miało już charakteru religijnego. Polityczny gest wypaczył najpierwotniejsze znaczenie symbolu. Identyfikacja suwerenności przy pomocy krzyża, jest niejako obca Chrystusowego przesłaniu — Królestwo moje nie jest z tego świata.



PODSUMOWANIE

Odpowiedź na tezę 1
— korona zamknięta widniała na głowie orła w herbie z ostatniego okresu I RP.
  • Orzeł w koronie otwartej widniał na pieczęciach wielkich Królestwa Polskiego prawie 470 lat. Orzeł w koronie zamkniętej w herbie pieczęci koronnej króla Stanisława Augusta Poniatowskiego — tylko lat 31.  
  • Herb z ostatniego okresu I Rzeczypospolitej, nie był manifestacją średniowiecznej idei Rex est imperator in regno suo — król jest najwyższym władcą we własnym królestwie, lecz wynikiem barokowej, rokokowej i klasycystycznej maniery estetycznej. Z punktu widzenia zasad heraldyki okres panowania Wazów, Sasów oraz Stanisława Augusta Poniatowskiego uznawany jest za czas upadku sztuki heraldycznej i nie powinien być podstawą dla weryfikacji wzoru polskiego herbu państwowego.

Odpowiedź na tezę 2
— tylko korona zamknięta oznacza pełną suwerenność.
  • W heraldyce polskiej symbol stylizowanej trójlistnej korony otwartej był od średniowiecza znakiem władzy królewskiej oraz suwerenności królestwa. Nie można przenosić współczesnego rozumienia pojęcia suwerenności państwowej na symbolikę powstałą w okresie dużo wcześniejszym.
  • Obecność korony zamkniętej na głowie orła w herbie Rzeczypospolitej nie oznaczała, że państwo było w tym okresie suwerenne. Za czasów zaborów na piersiach carskiego dwugłowego orła widniał herb Królestwa Polskiego z białym orłem w koronie zamkniętej. Suwerenny status państwa nie zależy zatem od kształtu symboli w jego godle herbowym.