ORZEŁ BIAŁY

Herb jaki jest… — nie każdy widzi

Wydawać by się mogło, że oczywistością dla każdego Polaka jest wygląd polskiego herbu. W praktyce okazuje się jednak, iż nie wszystkim jest dane rzecz widzieć właściwie, a powszednie stosowanie wizerunku herbu w przestrzeni publicznej przypomina przysłowiowe wywijanie orła.1

Trudno się jednak temu dziwić, gdyż potrzeby praktycznego użytkowania herbu państwowego przeszły najśmielsze oczekiwania twórców ustawy o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej. Oficjalny, barwny wizerunek herbu, opublikowany w załączniku do ustawy, dostępny jest jedynie w formie wydruku lub bitmapowego skanu. Ustawodawca nie opracował oficjalnego wzoru wersji monochromatycznej i achromatycznej. Nie przygotował też odpowiednich plików elektronicznych, szczególnie w skalowalnym formacie wektorowym, co nie sprzyja szerszym zastosowaniom. Podstawowym problemem jest brak opracowanej standaryzacji graficznej. Nie dotyczy to tylko kwestii kolorystyki, zdefiniowanej dla podstawowych systemów barwnych (CMYK, RGB, PANTONE®, RAL), ale przede wszystkim precyzyjnych wytycznych do zastosowań na różnych polach eksploatacji. 

Jak wiadomo — natura nie znosi pustki — stąd w obiegu pojawiły się nieautoryzowane elektroniczne pliki graficzne z wizerunkiem herbu państwowego oraz godła. Można przyjąć, że ich wykonawcy próbowali odpowiedzieć na „rynkowe zapotrzebowanie”. Jednakże zastosowane odwzorowanie „przestrzennej” formy wizerunku orła, nie jest heraldycznie właściwe. Figura heraldyczna winna być utworzona rysunkiem konturowym. Niedopuszczalne jest stosowanie cieniowania, przejść tonalnych czy też kolorów metalicznych. Jeśli jednak można starać się zrozumieć inicjatywy indywidualne, czynione — zapewne w dobrej wierze — dla potrzeb informacyjnych, to już zupełnie niezrozumiałe jest używanie tych opracowań w oficjalnych działaniach urzędów państwowych wszelkiego szczebla.

Pozostawieni samopas użytkownicy posiłkują się zatem światłocieniowo „wyczesaną”,2 wikipedyjną adaptacją oficjalnego herbu. Mniej wysublimowani sięgają po również „wikipedyjną” wersję (2006) z orłem wykreślonym kolorem czerwonym. Dla potrzeb zastosowań czarno-białych korzystają bądź to z bitmapowej wersji „pieczętno-banknotowo-paszportowej”, bądź wektorowej — z wizerunkiem orła obrysowanym linearnym „drutem” — widocznej często jako logo patronackie niektórych ministerstw i urzędów wojewódzkich. Są też tacy „ambasadorzy” wizerunku narodowego, którzy licząc zapewne, że zza oceanu nikt tego nie zobaczy, aż nadto dosłownie stosują wersję czarno-białą — bardziej jednak czarną niż białą — za to z lokalną zapewnie formą królewskiego nakrycia głowy (ambasada RP w Buenos Aires, 2010). Koniec końców przyszło wreszcie poznać największą plamę, jaką dano w zakresie wizerunku godła narodowego — pojawiła się ministerialna wersja orła białego „zrobionego na szaro” (Ministerstwo Gospodarki, 2011). 

Powszechnie stosowana jest też linearna forma godła na różnobarwnych tłach. Bazuje ona na wzorze orła przygotowanym dla pieczęci państwowych. Jego przeznaczenie dotyczyło jednak wyłącznie zastosowań jednobarwnych na białym tle papieru. Tylko wówczas otrzymywany jest właściwy — pozytywowy — wizerunek orła w odcisku pieczęci na dokumentach urzędowych, godła sygnującego dokumenty państwowe oraz orła na banknotach emisyjnych NBP. Błędnym natomiast zastosowaniem jest pozłacany lub posrebrzany rysunek orła używany np. na teczkach dokumentów nominacyjnych lub okładkach dyplomów. Niewłaściwa jest też forma białego obrysu stosowana na ciemnych tłach — często widoczna tzw. ściankach prezentacyjnych w tle prasowych konferencji. Nadana w ten sposób godłu postać negatywu sprawia, że wizerunek orła nie jest już biały, lecz przyjmuje barwę tła. 

Orzeł to jeszcze nie godło

Jak się jednak okazuje, równie ważna dla sposobu użytkowania symboli państwowych, jest formalna interpretacja zapisów zawartych w Art. 1.1. ustawy o godle:

• Orzeł biały, biało-czerwone barwy i „Mazurek Dąbrowskiego” są symbolami Rzeczypospolitej Polskiej.

W jednym ciągu wymieniono tu główne symbole państwowe: wizerunek orła i barwy określając przedmiotowo — nazwą pospolitą, a hymn podmiotowo — nazwą własną.

Zastosowane określenie: „orzeł biały”, jest błędnym zapisem heraldycznej nazwy własnej polskiego herbu państwowego. Poprawną formą jest zapis z dużych liter: „Orzeł Biały”. Nie jest to bynajmniej opis kolorystyki wizerunku orła, ani tym bardziej gatunkowe określenie ptaka drapieżnego. 

To heraldyczna nazwa własna herbu, tak jak przykładowo: Bogoria, Gozdawa, Zadora. Pod nazwą własną kryje się odpowiedni opis — w przypadku herbu Orzeł Biały brzmiący, zgodnie z zasadą blazonowania herbu (opisem według zasad heraldyki), następująco: 

• W polu czerwonym srebrny orzeł ze złotą koroną i takimż orężem.

Heraldyczna biel orła nie oznacza też wcale, że pierwowzorem polskiego godła był bielik, który — według zmienionej taksonomii — za orła właściwego uznawany ma nie być, ani też że zawędrował na polski herb z lokalnej — gnieźnieńskiej natury. Orzeł jest bowiem obecny w symbolice naszej cywilizacji od tysiącleci. 

Zwolennikom „ornitologicznej naturalizacji” herbu, pragnących przyporządkować godło konkretnym ptasim gatunkom — orłom czy też orłanom — przypomnijmy jak zmieniał się na przestrzeni ponad 1000 lat jego wizerunek. 

Od symbolu orła na denarze Chrobrego, przez pierwsze koronowane wizerunki z nagrobka Henryka Probusa oraz z pieczęci Przemysła II, po orły, których symboliczny rysunek stylizowany był zgodnie z estetyką kolejnych epok, aby w końcu uzyskać ostateczną — także symboliczną — przestrzenną formę autorstwa Zygmunta Kamińskiego z 1927 roku.

Zarówno heraldyczne symbole (figury), jak i barwy (zwane w heraldyce tynkturami), są bowiem symbolicznym odzwierciedleniem cech i wartości, a nie prostą ilustracją ich naturalnych odpowiedników. 

Orzeł symbolizował nieśmiertelność oraz moc i był utożsamiany z boskim posłańcem. Herbowa biel orła jest odpowiednikiem cnoty prawości i czystości, oznaczanej srebrną barwą metalu lub jej odpowiednikiem — barwą białą.

Za nieprecyzyjne można też uznać ustawowe określenie: „biało-czerwone barwy”. Drugim głównym symbolem państwa winna być bowiem flaga państwowa, a nie tylko ogólnie rozumiana dwubarwna kolorystyka. 

Polska flaga posiada zwyczajową nazwę własną: „Biało-Czerwona”, podobnie jak wymieniony w ustawie z nazwy polski hymn państwowy: „Mazurek Dąbrowskiego”. 

Należy zaznaczyć też, że barwy polskie są pochodnymi barw XIX wiecznego herbu Królestwa Polskiego — „Orła Białego”, będącego herbem własnym Polski oraz „Pogoni”, będącej herbem Księstwa Litewskiego. 

Biało-czerwone barwy odzwierciedlają zatem biel obu godeł heraldycznych (orła i rycerza) oraz czerwień wspólnego pola (tarczy). Zgodnie z heraldycznym porządkiem kolor godła, jako hierarchicznie ważniejszego, umieszczany jest na górnym płacie flagi, a kolor pola na dolnym.

Podsumowując — opis ustawowy nie dotyczy zatem jakiegoś białego orła, wybranego zestawienia kolorów czy też pewnej odmiany mazurka — ustawa wymienia główne polskie symbole narodowe: herb, flagę i hymn. 

Dlatego — skromnym zdaniem autora — winny być wymienione w ustawowym zapisie z nazwy:

• Orzeł Biały, Biało-Czerwona i Mazurek Dąbrowskiego są symbolami Rzeczypospolitej Polskiej.

Podobnie w konstytucji:

• Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest Orzeł Biały.

• Flagą Rzeczypospolitej Polskiej jest Biało-Czerwona.

• Hymnem Rzeczypospolitej Polskiej jest Mazurek Dąbrowskiego.

Godło czy herb? 

Kolejnym problemem, któremu muszą stawić czoło użytkownicy, jest zastosowane przez ustawodawcę określenie „godło” bez określenia: „państwowe”. W powszechnym rozumieniu przyjęto, że dotyczy ono herbu państwowego. 

Zarówno Konstytucja RP jak i Ustawa o godle, barwach i hymnie Rzeczypospolitej Polskiej oraz o pieczęciach państwowych, opisując herb, używają bowiem pojęcia „godło”: 

• Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego w koronie w czerwonym polu (Art. 28. Konstytucji RP);

• Godłem Rzeczypospolitej Polskiej jest wizerunek orła białego ze złotą koroną na głowie zwróconej w prawo, z rozwiniętymi skrzydłami, z dziobem i szponami złotymi, umieszczony w czerwonym polu tarczy (Art 2.1. Ustawy o godle).

Rodzi to problem znaczeniowy, gdyż w nomenklaturze heraldycznej godłem jest wyłącznie samodzielna figura heraldyczna wpisywana w tarczę. Natomiast całość — figura wraz z tarczą — określana jest herbem. 

Wzbudziło to krytykę i sugestie dokonania zmiany poprzez zastąpienie słowa „godło” określeniem: „herb”.

Pozwalam sobie jednak wskazać — publicznie chyba jako pierwszy i dotychczas jedyny — że można słusznie przyjąć, iż powyższy opis, określający łącznie elementy składowe herbu państwowego, dotyczy godła, rozumianego jako najważniejsze insygnium państwowe, klejnot3, najwartościowszy symbol tożsamości narodowej. 

Z uwagi na to właściwym rozwiązaniem tego problemu byłoby uzupełniene zapisu ustawowego określeniem: herb. Ten bowiem był tak określany jako jedno z godeł Państwa Polskiego w ustawie z 1919 r.:

• Dopóki nie zostaną ustalone granice Państwa Polskiego i dopóki konstytucja nie określi godeł, barw państwowych, jak i tytułów urzędów i instytucji państwowych, urzędy Rzeczypospolitej używać winny godeł i barw według załączonych wzorów:

• Za Herb Rzeczypospolitej Polskiej uznaje się znak orła białego z głową zwróconą w prawo (dla patrzącego w lewo), ze skrzydłami wzniesionemi do góry, ze złotemi szponami, koroną i dziobem w czerwonem polu prostokątnem (wzór N° 1).4

Natomiast użycie formy rzeczownika w liczbie mnogiej — godła — zasadne byłoby w odniesieniu do wymienianych łącznie insygniów państwowych — herbu i chorągwi RP — tak jak w rozporządzeniu z 1927 r.:

• Godłami państwowemi są: 

1. herb państwowy t. j. wizerunek orła białego z głową zwróconą w prawo (dla patrzącego w lewo), ze skrzydłami rozwiniętemi, z koroną i dziobem oraz szponami złotemi (orzeł państwowy) na prostokątnej tarczy w polu czerwonem (wzór N° 1),

2. chorągiew Rzeczypospolitej, przysługująca wyłącznie Prezydentowi Rzeczypospolitej, t. j. chorągiew barwy czerwonej z wizerunkiem orła państwowego pośrodku i z obramieniem dookoła. Stosunek szerokości do długości chorągwi wynosi 5:6, wysokość wizerunku orła państwowego w stosunku do szerokości chorągwi 3:5 (wzór N° 2).5

Dlatego skrócony opis herbu państwowego mógłby mieć następującą formę:

• Godłem państwowym Rzeczypospolitej Polskiej jest herb z wizerunkiem orła srebrnego w koronie w czerwonym polu.

lub w przypadku opisu 2 symboli państwowych:

• Godłami państwowymi Rzeczypospolitej Polskiej są: herb z wizerunkiem orła srebrnego w koronie w czerwonym polu oraz Chorągiew Rzeczypospolitej.

Pozwolę sobie na osobiste stwierdzenie, że zgodnie z powyższymi ustaleniami całkiem właściwym byłoby używanie skrótowego, heraldycznego opisu polskiego herbu państwowego w następującej formie:

• Godłem (rozumianym jako insygnium) Rzeczypospolitej Polskiej jest Orzeł Biały (rozumiany jako herb Polski)

gdyż zapis „Orzeł Biały” oznacza wprost polski herb.

Zgodnie z ustawym zapisem, każda instytucja państwowa zobligowana jest do stosowania oficjalnych symboli państwowych dla potrzeb swojej identyfikacji (Art. 2a. ustawy o godle):

Wizerunku orła ustalonego dla godła używają:

• organy władzy państwowej;

• organy administracji rządowej;

• gminy, związki międzygminne oraz ich organy;

• powiaty, związki powiatów oraz ich organy;

• samorządy województw oraz ich organy;

• sądy, prokuratury i komornicy sądowi;

• samorządowe kolegia odwoławcze;

• regionalne izby obrachunkowe;

• jednostki organizacyjne Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej;

• jednostki organizacyjne Policji, Straży Granicznej, Państwowej Straży Pożarnej i Obrony Cywilnej Kraju;

• jednostki organizacyjne Służby Więziennej;

• szkoły publiczne, szkoły niepubliczne o uprawnieniach szkół publicznych, państwowe szkoły wyższe, niepaństwowe szkoły wyższe;

• inne podmioty, jeżeli przepisy szczególne uprawniają je do używania wizerunku orła.

Ustawa o godle wskazuje wyraźnie, że głównym symbolem państwowym jest łączny wizerunek orła białego na czerwonej tarczy zgodny z załącznikiem nr 1 do ustawy. Jest to jedyny właściwy element wizerunkowy państwa. 

Nie istnieje też żaden inny oficjalny wzór, w szczególności w kolorystycznej wersji achromatycznej i linearnej, ani także wzór trójwymiarowy. 

Nie jest zatem zgodne z prawem stosowanie wizerunku samego orła w urzędowej identyfikacji wizualnej. W mojej osobistej ocenie za błędne należy uznać odwoływanie się do wzoru orła z pieczęci państwowej. 

Wizerunek ten jest bowiem formą przetworzoną i jako taka nie powinna być podstawą dla używania go jako oficjalnego godła państwowego na innych niż mu przeznaczone polach eksploatacji. 

Dowodem formalnej odrębności przetworzonego wizerunku orła może być obligatoryjny wymóg uzyskiwania zgody na publikację wizerunku środków płatniczych Narodowego Banku Polskiego, zawierających jego wizerunek na awersach banknotów oraz monet. 

Zgoda taka wymagana jest nie tylko ze strony samego banku centralnego RP, ale także autorów odpowiednich projektów. 

Otoczenie ochroną prawną tych wizerunków, z mocy ustawy o prawie autorskim — moim zdaniem — potwierdza fakt, że widniejąca na nich postać orła nie jest oficjalnym godłem Polski w rozumieniu ustawy o godle. 

W przeciwnym przypadku, jako symbol urzędowy, zgodnie z Art 4.2. ustawy o prawie autorskim, nie stanowiłby przedmiotu prawa autorskiego.

Konsekwencją tego zamieszania pojęciowego oraz braku precyzyjnych wytycznych, w zakresie graficznej standaryzacji herbu państwowego, jest obserwowany na codzień sposób użytkowania herbu. 

Dotyczy to nie tylko używania wersji niezgodnej z jego ustawowym wizerunkiem, ale przede wszystkim zakres stosowania samego godła bez tarczy.

Wystarczy nadmienić, że — według mojej najlepszej wiedzy — do dziś nie opublikowano nowego wzoru tablic urzędowych zgodnych z załącznikiem do ustawy o godle, a nadal obowiązujące Rozporządzenie Rady Ministrów z 1955 r. w sprawie tablic i pieczęci urzędowych, zawiera uchylone nowelizacją ustawy o godle z 2005 r. zapisy:

• Na budynku siedziby jednostki organizacyjnej uprawnionej do używania wizerunku orła umieszcza się tablicę z godłem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej oraz tablicę z napisem — zależnie od warunków miejscowych — nad wejściem do budynku lub z boku od tego wejścia w ten sposób, by tablica znajdowała się bezpośrednio nad tablicą z napisem (§ 1.)

• Jednostki organizacyjne uprawnione do używania tablic z godłem Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej i pieczęci urzędowych powiny używać dotychczasowych tablic i pieczęci do czasu, gdy zajdzie konieczność zastąpienia ich nowymi wskutek ich zużycia lub zniszczenia albo wskutek zmian organizacyjnych (§ 27.1.)6

Na panujący bałagan w zakresie identyfikacji wizualnej wskazywał raport NIK z 2005 roku.7 We wnioskach uznano za niezbędne jednoznaczne uregulowanie kwestii wizerunku godła, wskazując m.in. na niestaranną prezentację wizerunku herbu państwowego w ustawowym załączniku. 

Zobrazowaniem braku reakcji na pokontrolne wytyczne mogą być przykłady winiet stron internetowych poszczególnych jednostek administracji państwowej oraz instytucji publicznych 2 lata po opublikowaniu raportu NIK (stan z sierpnia 2008 roku).8

Jak widać, dla potrzeb identyfikacji urzędowej, używane są na zmianę raz herb państwowy, raz samo godło. Dodatkowo brak standaryzacji graficznego wizerunku herbu państwowego, sprzyja nieuporządkowanej, a przez to nieprofesjonalnej i nielicującej z powagą instytucji państwowych, komunikacji wizualnej. 

Zarówno herb jak i samo godło, umieszczane są w przeróżnych konfiguracjach, w różnej kolorystyce, na różnorodnych tłach. Nie jest stosowane żadne pole ochronne dla znaku. Dodatkowo widoczny jest brak odpowiedniej typografii. W zastosowaniach jednobarwnych, aktualna wersja godła zatraca podstawową cechę wizerunkową — orzeł przestaje być biały. 

W zastosowaniach przestrzennych powszechnie używany jest też wizerunek godła, w postaci metalowego odlewu o barwie mosiężnej, będącej odpowiednikiem złota, zamiast zastosowania metalu srebrnego jako odpowiednika barwy białej.

Mniej lub bardziej świadome zaniedbania, zaniechanie działań motywowane ważniejszymi kwestiami, a nawet zwykła ignorancja, wszystko to sprawia, że następuje zauważalna erozja wizerunku symboli narodowych. 

Symbol spowszedniał i trafił nie tylko pod strzechy, czy na stadiony, ale także w miejsca, gdzie wzrok nie powinien sięgać. Szalik, kubek, zapalniczka… stringi. Orzeł szary czy złoty, czerwony czy w negatywie — bez różnicy.

Dość rzec, że senacka Komisja Praw Człowieka, Praworządności i Petycji, rozważając w lipcu 2010 r. indywidualną petycję,9 wniesioną w sprawie opracowania standaryzacji wizerunku graficznego godła państwowego, stwierdziła, iż nie ma obecnie potrzeby tworzenia nowych regulacji prawnych.10